حقوق خانواده نکات روز بیستم و چهارم

نفقه و تمکین

امروز قصد داریم نکاتی را در خصوص نفقه و تمکین بیان کنیم.

یکی از تکالیفی که بر عهده‌ی مرد ایرانی به‌عنوان رئیس خانواده قرار دارد نفقه است. در مقابل زن نیز وظیفه تمکین از مرد را بر عهده دارد. این دو موضوع تقریبا به هم مرتبط می‌باشند؛ بنابراین در این مقاله به این دو موضوع اشاره می‌کنیم.

نفقه

نفقه عبارت است از همه‌ی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن و لباس و غذا و اثاثیه‌ی خانه و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم و یا احتیاج او به‌واسطه‌ی مرض یا نقصان اعضا. به این تعریف که در ماده‌ی ۱۱۰۷ قانون مدنی آمده است، امروزه می‌توان هزینه‌هایی چون بهداشت و درمان یا هر هزینه‌ای که جزو هزینه‌های ضروری زندگی امروز به‌حساب می‌آید را نیز اضافه کرد.
پرداخت نفقه فقط در عقد دائم بر عهده‌ی شوهر است و در عقد موقت چیزی بر عهده‌ی شوهر نیست مگر اینکه ضمن عقد یا بعدازآن توافقی برای پرداخت آن از طرف مرد، انجام گیرد.
در رابطه با پرداخت نفقه یک نکته‌ی مهم وجود دارد و آن‌هم اینکه حتی داشتن شغل برای زن و بیکار بودن مرد تاثیری در مسئولیت مرد برای پرداخت نفقه ندارد و درهرحال این مرد است که قانوناً باید هزینه‌های زندگی را پرداخت نماید. بنابراین اگر زنی در خانواده شاغل باشد می‌تواند درآمد خود را به‌هیچ‌عنوان خرج هزینه‌های زندگی نکند و آن را به هر شکل دیگر که صلاح می‌داند هزینه نماید.

چه زمانی مرد باید نفقه پرداخت نماید؟

وظیفه‌ی شوهر به پرداخت نفقه از لحظه‌ی عقد شروع شده و تا بعد از اتمام مدت عده در صورت طلاق ادامه پیدا می‌کند. بنابراین درصورتی‌که مرد همسر خود را طلاق رجعی دهد تا زمان پایان عده باید نفقه‌ی همسر خود را پرداخت نماید. همچنین در صورت فوت شوهر تا زمان پایان عده، نفقه‌ی زن از اموال شوهر یا از اموال کسانی که نفقه بر عهده‌ی آنان است، قابل پرداخت است.
پرداخت نفقه‌ی زن مشروط به انجام وظایف زناشویی و تمکین توسط زن است. بنابراین درصورتی‌که زن بدون دلیل از انجام وظایف زناشویی خودداری نماید مستحق نفقه نیست. به همین دلیل هنگامی‌که زن بدون مجوز شوهر و یا بدون مجوز قانونی زندگی خانوادگی را ترک می‌کند و جدا از همسر خود زندگی می‌کند مستحق نفقه نخواهد بود. اما این امر یک استثنا دارد. زن می‌تواند تا زمانی که مهریه‌ی خود را دریافت ننموده است از انجام وظایف زناشویی و تمکین خودداری نماید و این خودداری مانع پرداخت نفقه نخواهد بود. اما اگر زن بدون دریافت مهریه به انجام وظایف زناشویی اقدام نماید دیگر نمی‌تواند به این عذر که مهریه دریافت نکرده است از انجام وظایف خودداری نماید و در این صورت مستحق نفقه نخواهد بود.
همچنین درصورتی‌که زن باردار باشد و از همسر خود طلاق گرفته باشد، پرداخت نفقه‌ی زن تا زمان تولد فرزند بر عهده مرد است.

زن چگونه می‌تواند نفقه‌ی خود را مطالبه نماید؟

درصورتی‌که مردی از پرداخت نفقه خودداری کند، زن دو راه برای دریافت نفقه پیش‌رو دارد. راه اول این است که طرح دعوای حقوقی کند و دادخواستی به دادگاه حقوقی ارائه کند. در این صورت می‌تواند اموال شوهر یا حقوق وی را توقیف نماید. راه دوم طرح شکایت کیفری است. در شکایت کیفری مرد ممکن است به حبس محکوم گردد. ماده‌ی ۵۳ قانون حمایت خانواده در این خصوص مقرر می‌دارد: هرکس با داشتن استطاعت مالی ، نفقه‌ی زن خود را درصورت تمکین او ندهد یا از تأدیه‌ی نفقه‌ی سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود.
بنابراین عدم پرداخت نفقه منجر به حبس از شش ماه تا دو سال می‌شود. البته دادگاه‌ها می‌توانند با اختیارات قانونی این حبس را به جزای نقدی نیز تبدیل نمایند. البته لازمه محکومیت مرد در شکایت کیفری این است که مرد توانایی پرداخت نفقه را داشته باشد؛ درغیراینصورت محکوم به زندان نمی‌شود و زن می تواند از طریق حقوقی اقدام نموده یا به دلیل عدم پرداخت نفقه تقاضای طلاق نماید.
بنابراین یکی از راه‌هایی که بانوان امکان طلاق از شوهر خود را دارند عدم پرداخت نفقه است که می‌تواند عاملی برای طلاق به‌واسطه‌ی عسر و حرج یا شرط ضمن عقد باشد؛ چراکه یکی از شروطی که در عقدنامه‌ها برای طلاق زن ذکر شده است عدم پرداخت نفقه از طرف شوهر برای مدت شش ماه است.

نفقه‌ی سایر افراد واجب‌النفقه

نفقه فقط مخصوص زن نیست؛ مرد ایرانی موظف است نفقه‌ی فرزندان خود را نیز پرداخت نماید. همان‌طور که در بالا دیدیم در صورت عدم پرداخت با وجود استطاعت مالی ممکن است به مجازات حبس محکوم گردد. مرد علاوه بر پرداخت نفقه‌ی زن و فرزند خود، باید نفقه‌ی پدر و مادر خود را درصورتی‌که آن‌ها استطاعت مالی و قابلیت کسب درآمد ندارند پرداخت نماید. البته پرداخت این نفقه درصورتی واجب است که مرد در کسب معاش برای خود و همسر و فرزندانش موفق باشد و از لحاظ حقوقی پرداخت نفقه‌ی پدر و مادر در اولویت سوم یعنی بعد از همسر و فرزندان قرار دارد.
در مورد نفقه‌ی افراد واجب‌النفقه باید اظهار داشت که تفاوتی که با نفقه‌ی زن دارد در این است که نفقه‌ی فرزند یا پدر و مادر فقط درصورتی بر عهده‌ی مرد است که این افراد ندار بوده و نتوانند به وسیله‌ی اشتغال به شغلی، وسایل معیشت خود را فراهم نمایند. برخلاف نفقه‌ی زن که درصورتی‌که وضعیت مالی مناسبی نیز داشته باشد نفقه‌ی وی بر عهده‌ی شوهر است.

تمکین

در مقابل وظیفه‌ای که مرد در برابر پرداخت نفقه به همسر خود دارد زن نیز وظیفه‌ی تمکین از مرد را قانوناً بر عهده دارد که آن را به دو دسته‌ی عام و خاص تقسیم می‌نمایند.
دانشنامه‌ی اسلامی به نقل از کتاب «حقوق خانواده» نوشته‌ی دکتر سید حسین صفایی و دکتر اسدالله امامی چنین ذکر می‌کند:

ازجمله آثار ریاست مرد بر خانواده، تکلیف تمکین برای زن است. تمکین دارای یک معنی خاص و یک معنی عام است. تمکین به معنی خاص آن است که زن نزدیکی جنسی با شوهر به‌طور متعارف را بپذیرد و جز در مواردی که مانع موجهی داشته باشد از برقراری رابطه جنسی با او سر باز نزند.
اما تمکین به معنای عام، آن است که زن وظایف خود را نسبت به شوهر انجام دهد و از او در حدود قانون و عرف اطاعت کند و ریاست شوهر را در خانواده بپذیرد. پس اگر شوهر توقعات نامشروع یا نامتعارفی از زن داشته باشد زن مکلف به اطاعت از او نیست. مثلاً اگر شوهر، زن را از ادای فرایض مذهبی بازدارد یا از زن بخواهد که اموالش را به او انتقال دهد، زن می‌تواند از اطاعت شوهر سر باز زند.

بنابراین وظیفه‌ی مرد به پرداخت نفقه، موکول به انجام تعهد زن نسبت به تمکین است و درصورتی‌که زن از آن خودداری نماید، مرد نیز می‌تواند از پرداخت نفقه امتناع نماید.
با عنایت به تعریف بالا، زن در همه حال باید از شوهر خود تمکین نماید؛ اما این تکلیف در موارد خلاف قانون وظیفه‌ی زن نخواهد بود. همچنین همان‌طور که در بالا گفته شد تا زمان پرداخت مهریه، زن می‌تواند از تمکین خودداری کند.
از مقدمات تمکین زن نسبت به شوهر می‌توان به حق تعیین مسکن توسط شوهر و حق مخالفت شوهر با شغل زن به دلیل مغایرت آن با مصالح خانوادگی یا حیثیت خانواده اشاره کرد.

چگونگی الزام زن به تمکین

درصورتی‌که همسر شما از تمکین خودداری نموده و به‌طور مثال خانه را ترک نموده و در منزل پدر خود زندگی می‌کند، شما می‌توانید با ارائه‌ی دادخواست الزام به تمکین، از دادگاه تمکین او را بخواهید. درصورتی‌که چنین حکمی صادر شود و زن آن را اجرا ننماید، دیگر نمی‌تواند تقاضای نفقه نماید. همچنین مرد با داشتن چنین حکمی می‌تواند با اجازه‌ی دادگاه همسر دوم اختیار کند.
بارها در دادگاه‌ها با پرونده‌هایی مواجه شده‌ایم که زن پس از خواندن خطبه‌ی عقد به دلیل مشکلاتی که با همسر خود داشته است درخواست مهریه‌ی خود را نموده است و با عنایت به عدم پرداخت مهریه توسط مرد از تمکین خودداری نموده و حتی درخواست نفقه نیز کرده است. در این حالت گاهی آقایان ادعای تمکین زن را می‌نمایند. یعنی مدعی می‌شوند که چون زن با اختیار خود تمکین نموده حال نمی‌تواند بدون تمکین، درخواست نفقه نماید و دادخواست الزام زن به تمکین را به‌طور متقابل مطرح می‌نمایند. در این حالت دادگاه زن را برای اثبات تمکین خاص، به پزشکی قانونی ارجاع می‌دهد و اگر نظریه‌ی پزشکی قانونی مبین وقوع نزدیکی باشد ادعای مرد پذیرفته می‌شود و درغیراین‌صورت ادعای زن قابل پذیرش است. در صورت پذیرش و اثبات ادعای زن، مرد تا زمانی که مهریه را به‌طور کامل نداده است نمی‌تواند حکم به الزام زن به تمکین دریافت نماید. در تمام این اوقات پرداخت نفقه‌ی زن نیز بر عهده‌ی شوهر است.
شایان‌ذکر است تنها استفاده‌ای که مرد از حکم الزام به تمکین می‌تواند نماید همان موارد ذکرشده در بالا است و مرد نمی‌تواند با استفاده از این حکم، همسر خود را به‌اجبار یا با توسل به زور به خانه‌ی خود بیاورد.
در پایان باید اشاره کنیم خارج از وظایف قانونی زن و شوهر نسبت به یکدیگر، آن‌چه که زندگی زوجین را با پایداری مواجه می‌نماید و به تعبیر قرآن آرامش را به ارمغان می‌آورد حسن معاشرت و عشق‌ورزی نسبت به یکدیگر است. قانون نیز این امر را موردتوجه قرار داده است و اولین وظیفه‌ی زن و شوهر نسبت به هم را در ماده‌ی ۱۱۰۳ قانون مدنی عنوان می‌دارد که «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.»