تغییر جنسیت در ایران چگونه است ؟

این که عدّه در این هنگام ساقط است به دلیل تبدّل و تغییر موضوع است؛ چه این که زن به دلیل تغییرجنسیت، از زن بودن خارج شده و بنابراین، احکام خاص زنان از وی منتفی می‌گردد و احکام مردان بر وی جاری است و معنا ندارد وی در این حالت، موظف به تکمیل دوران عدّه باشد.

بنابراین، وی می‌تواند پس از تغییرجنسیت، بلافاصله ازدواج کند.

دلیل آن واضح است؛ زیرا عدّه بر زنان واجب است و در صورتی که زن تغییرجنسیت بدهد، از موضوع حکم خارج می شود و معنا ندارد با از بین رفتن موضوع، حکم باقی باشد.

تغییر جنسیت و نفقه

یکی از مباحث مهم پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین ،مسأله‌ی «نفقه‌ی زوجه» است که در این قسمت از مقاله به برسی آن و آثارش می پردازیم.

تغییر جنسیت و نفقه ی زوجه

این مبحث به دو صورت جداگانه نفقه ی زوجه در عقد دائم و نفقه ی زوجه در عقد موقت برسی خواهید شد.

• تغییر جنسیت و نفقه ی زوجه در عقد دائم

ماده‌ی 1107 قانون مدنی در مورد نفقه زوجه می‌گوید: «نفقه عبارت است از همه‌ی نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه‌ی نقصان یا مرض».

چنانچه از گفتار بسیاری از فقهای امامیه در کتب مفصله بر می‌آید، آنچه زن دائمه در دوران زناشویی، برای بقاءِ و ادامه‌ی زندگی خود لازم دارد؛ به طور متعارف، برعهده‌ی شوهر است.

شرط وجوب نفقه دو چیز است:

• دائم بودن نکاح
• تمکین زوجه

هرگاه زوج یا زوجه تغییر جنسیت دهد و این تغییر جنسیت، واقعی باشد؛ طبیعی است که ازدواج سابق باطل (منحل) می‌شود. احکام زوجیت، مانند نفقه نیز به تبع انتفای موضوع (ازدواج سابق) از بین می رود. زیرا این احکام، دائر مدار موضوعات هستند و با انتفای موضوع، حکم آن نیز از بین می رود.

بنابر این به عنوان یک «قاعده‌ی کلی» می توان گفت: « هرگاه (نکاح دائم) بوده و علاوه بر آن، تمکین (عدم نشوز) نیز موجود باشد.؛ (وجوب نفقه) به عنوان یک حکم شرعی ثابت است و هرگاه یکی از آن دو منتفی گردد، وجوب اعطای نفقه نیز مرتفع می شود.»

طبیعی است که پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین، یکی از آن دوشرط، یعنی «ازدواج دائم» از بین می رود. بنابر این، نفقه نیز از بین خواهد رفت. مسأله‌ی «سقوط نفقه» به دلیل «تغییر جنسیت»، آن قدر بدیهی و روشن است که فقیهان اسلامی از آن ذکری به میان نیاورده‌اند.

تغییر جنسیت هر کدام از زوجین در حکم «سقوط نفقه» تفاوتی ندارد. بنابر این، چه زن تغییر جنسیت بدهد و چه مرد؛ از آنجایی که در هر دو صورت، نکاح منفسخ می‌گردد؛ به تبع آن، نفقه زوجه نیز ساقط می‌گردد.

• تغییر جنسیت و نفقه‌ی زوجه در عقد موقت (مُتعه)

در عقدموقت (نکاح مُتعه) بر مرد واجب نیست که نفقه به همسرش بپردازد. اما چنانچه ضمن عقدموقت، پرداخت نفقه شرط شود؛ مرد نیز آن را بپذیرد، پرداخت نفقه در این عقد نیز مانند نکاح دائم، واجب می‌گردد.
حال، پرسش این است که در چنین حالتی اگر یکی از زن و مرد (زوجین) تغییر جنسیت دهد تکلیف پرداخت نفقه چیست ؟

بدیهی است که عقدموقت به دلیل تغییر جنسیت، موضوعاً منتفی است و باطل (منحل) می‌گردد و از آنجایی که شرط، دوام و قوام خود را از عقد می گیرد و به عبارتی، شرط ضمن عقد به حساب می‌آید و در این حالت که عقد، اعتبارش را از دست می‌دهد؛ بالتبع، نفقه نیز از اعتبار می‌افتد و پرداخت نفقه از ناحیه‌ی زوج سابق به زوجه ،واجب نیست.

تغییر جنسیت و نفقه‌ی فرزندان

تأمین مخارج فرزندان، بر عهده‌ی پدر است. در صورت نبود پدر یا عدم توانایی وی، برعهده‌ی پدربزرگ خواهد بود.

اگر وی نیز ناتوان باشد، بر عهده‌ی مادر است. این امر مورد تأکید فقه اسلامی و قانون مدنی است.(ماده ی 1199)
حال، جای این پرسش است که اگر پدر یا مادر (در صورت وجوب نفقه بر وی) تغییر جنسیت بدهد، این امر چه تأثیری در نفقه‌ی فرزندان دارد ؟حکم الزام به انفاق فرزندان، آیا پس از تغییر جنسیت پدر یا مادر ساقط می‌گردد ؟ یا همچنان به قوت خود باقی است ؟

پاسخ به این پرسشها، طی دوبند زیر داده می شود:

تغییر جنسیت پدر و تکلیف نفقه‌ی فرزندان

اگر پدر تغییر جنسیت بدهد و به زن تبدیل شود، آیا همچنان عهده‌دار نفقه‌ی فرزندانش می‌باشد یا خیر ؟
دو احتمال قابل تصور است:

• تغییر جنسیت پدر، باعث سقوط تمامی تکالیفی است که برای جنسیت سابقش وضع شده است. اگر چنین باشد، تکلیف پرداخت نفقه‌ی فرزندان نیز برداشته می‌شود. در توجیه این احتمال گفته‌اند: پرداخت نفقه از تکالیف «پدر» است. پدر کسی که دارای صفت «مردی» باشد و اگر پدر، تغییرجنسیت دهد و به زن تبدیل گردد؛ از صفت «مردی» خارج شده و دیگر «پدر» نیست که احکام پدر را بر وی بار کنیم. پس الزام به انفاق نیز از وی برداشته می شود، چون در حال حاضر زن است و عنوان «پدر» بر ایشان صادق نیست.آیت اله سید محمد صدر بر این عقیده است.

• تغییر جنسیت پدر و تبدیل وی به زن، تأثیری در نفقه‌ی فرزندان ندارد و او همچنان موظف به پرداخت نفقه‌ی فرزندان خویش است. در توجیه این احتمال گفته‌اند: تغییر جنسیت پدر، وی را از «پدر بودن» خارج نمی سازد. زیرا از نظر عرف، چنین فرد تغییر جنسیت یافته ای، همچنان پدر است و تلقی اجتماعی این گونه است که وی را «پدری که تغییر جنسیت داده» حساب می‌کنند و هر چند که در حال حاضر، زن است ولی مردم او را «پدر» می‌دانند. بنابر این، او قبل و بعد از تغییر جنسیت، پدر بوده و هست و پرداخت نفقه‌ی فرزندان نیز بر عهده ی اوست.
  بعلاوه، به اعتقاد فقهای شیعه، پدر کسی است که فرزند از نطفه‌ی او تشکیل شده است و پس از تغییر جنسیت می توان گفت: این فرزند از نطفه (اسپرم) مرد تغییر جنسیت یافته به وجود آمده است. از این رو، در صدق عنوان «پدر» حالت سابقه یا زمان انعقاد نطفه ملاحظه می شود

آثار تغییر جنسیت در ولایت، سرپرستی و حضانت کودکان

ولایت به معنای نمایندگی قهری یا قانونی پاره ای از اشخاص نسبت به کسانی است که به علت ضعف دماغ یا اعسار، امور مدنی آنها کلاً یا بعضاً به دست آن نماینده اداره می شود. مانند: پدر و جدّ پدری و وصی منصوب از طرف آنان و قیم و مدیر تصفیه یا اداره تصفیه و بستانکاران معسر. (مواد1194 و1218 قانون مدنی و ماده418 قانون تجارت و ماده 36 قانون اعسار1313)

ولایت به معنای اخیر را ولایت به معنای عام و در مقابل، ولایت پدر و جدّ پدری و وصی منصوب از طرف آنان که ولی خاصی هستند را ولایت به معنای خاص گویند. (ماده 1194 قانون مدنی)
پدر و جدّ پدری را اولیای قهری نامیده اند. همین که طفل به دنیا می آید؛ خود به خود تحت ولایت پدر قرار می‌گیرد و هیچ مقامی حق تنفیذ یا تغییر این وضع را ندارد.

ولایت جدّ پدری هر چند از دیدگاه قوانین، مانند ولایت پدر است؛ اما در رسوم اجتماعی ما،منوط بر این است که ولایت پدر به دلیلی از بین رفته باشد و کودک در خانواده‌ی طبیعی و مرسوم خود زندگی نکند.

حضانت در لغت به معنی «پروردن» است. در اصطلاح، عبارت است از نگه‌داری مادی و معنوی طفل، توسط کسانی که قانون مقرر داشته است.
حضانت، اقتداری است که قانون به منظور نگه داری و تربیت اطفال به پدر و مادر آنان اعطاءِ کرده است. در این اقتدار، حق و تکلیف به هم در آمیخته است.(ماده 1168قانون مدنی)
این حق و تکلیف، با قرارداد و توافق، قابل اسقاط یا واگذاری به غیر نیست و ضمانت اجرای مدنی و کیفری دارد.

اکنون، این پرسش مطرح است که اگر مادر یا پدر طفل، تغییر جنسیت بدهد ،ولایت، حضانت و سرپرستی طفل به چه صورت خواهد بود ؟ این بحث در دو حالت مطرح است:

• تغییر جنسیتِ مادر به مرد

اگر مادر طفل، تغییر جنسیت دهد و به مرد تبدیل شود؛ آیا بر طفل ولایت پیدا می‌کند ؟ پاسخ منفی است.

زیرا ولایت از آنِ پدر (أب) است و در تعریف (أب) گفته‌اند که: «پدر کسی است که طفل از نطفه‌ی او تشکیل شده باشد.» در این فرض، مادری که تغییر جنسیت داده است و به مرد تبدیل شده، عنوان «پدر» ندارد و در عرف نیز این چنین تلقی می‌شود که وی مادری است که تغییر جنسیت داده و عرفاً نیز به وی «پدر» اطلاق نمی‌گردد.

در خصوص حضانت نیز مطابق ماده‌ی 1169 قانون مدنی: «حضانت مادر تا سن هفت سالگی بر طفل در اولویت است». بنابر این اگر در این مدت، مادر تغییر جنسیت دهد، با وجود این که تبدیل به مرد شده است، ولی عنوان«مادر»همچنان بر ایشان صادق است و کماکمان، تا سن هفت سالگی طفل، الویت حضانت با ایشان است.

بنابر آنچه گفته شد، تغییرجنسیت مادر، نه حق جدیدی (ولایت) برای او بر طفل ایجاد می‌کند و نه حق و نه تکلیفی (حضانت طفل تا هفت سالگی) را از وی ساقط می‌کند و می‌توان گفت که تغییر جنسیت مادر، هیچ تأثیری در حقوق و تکالیف ایشان در مقابل طفل ندارد.

• تغییر جنسیتِ پدر به زن

اگر پدر طفل، تغییرجنسیت بدهد و به زن تبدیل گردد، آیا ولایتش بر فرزندان ساقط می شودیا نه ؟
در پاسخ به این پرسش، دو نظریه وجود دارد:

• نظریه اول: اگر پدر به جنس مخالف (زن) تغییر جنسیت بدهد، ولایتش بر فرزندان ساقط می‌شود. آیت اله خمینی پیرو این نظریه است. دو دلیل برای این نظریه برشمرده اند:
• ولایت به عنوان «أب» مترتب است و به این مرد بعد از تغییر جنسیت، صدق «أب» یا پدر نمیشود.
• ولایت برای پدری ثابت است که بر صفت «رجولیت» به معنای «مردی» باقی باشد و با تغییر جنسیت، این صفت از بین رفته است. بنابر این، ولایت او بر کودکانش ساقط است. پیروان این نظریه، ولایت را دائر مدار صفت «مردی» می دانند.

برخی از حقوقدانان پیرو این نظریه معتقدند که با تغییر جنسیتِ پدر طفل و تبدیل شدن وی به یک زن، به تربیت اخلاقی کودک لطمه وارد خواهد آمد و ممکن است صحت جسمانی این کودک نیز در معرض خطر قرار گیرد. ایشان معتقدند که با توجه به فرهنگ و اخلاق اجتماعی ایران، چنین کودکی مورد تمسخر قرار می‌گیرد و آسیب روانی و اخلاقی می‌بیند که جبران ناپذیر خواهد بود. با این ترتیب واگذاری تکلیف حضانت چنین طفلی به مادر یا فرد دیگری به تشخیص دادگاه، به نفع کودک خواهد بود.

• نظریه دوم: اگر پدر طفل، تغییر جنسیت به جنس مخالف (زن) بدهد، ولایتش بر فرزندان ساقط نمی‌شود و ولایت چنین پدری همچنان ثابت و امکان پذیر است.

پیروان این نظریه چنین استدلال می‌کنند:

اولاً: عرف، چنین فردی را همچنان «پدر» به حساب می‌آورد و فرزند او می‌تواند بگوید: که این فرد «پدر» من است که تغییر جنسیت داده است و همانطوری که گفته شد، ملاک، زمان تشکیل نطفه‌ی فرزند است. چنانچه اگر مردی با همسرش نزدیکی کند و سپس مرد، برای ابدیت غایب گردد و فرزندی به دنیا آید، شکی نیست که آن مرد، پدر فرزند محسوب می‌گردد. هر چند به جز آن که در تشکیل نطفه نقش داشته، دیگر هیچ نقش پدری برای فرزند نداشته باشد. پس همین مقدار برای صدق عنوان «پدر» کافی است؛ اگر چه جنسیت او تغییر یابد.

ثانیا: بعد از تغییر جنسیت پدر، بقای ولایت به وسیله‌ی «استصحاب» قابل اثبات است و نمی‌توان گفت که موضوع تغییر کرده است. چون بدیهی است که شخص همان کسی است که ولایت بر کودکانش برای او ثابت بود و اکنون استصحاب می‌گردد.
در جمع بندی این بحث می‌توان گفت که قانون مدنی و سایر قوانین ایران، حکمی در این زمینه ندارند.

ولی از آنجایی که تربیت و پرورش کودکان امری پر اهمیت و اساسی است؛ نظریه پردازی در خصوص حضانت و نگه داری کودکان، بسیار حساس و بنیادین است و سمت و سوی نگرشها به این مهم باید به گونه‌ای باشد که متضمن تربیت کودکان سالم و ارزشمند در جامعه باشد. البته قانونگذار در ماده 1173 قانون مدنی، به طور کلی در موارد اختلافی بین ابوین، نقش دادگاه در تصمیم‌گیری برای حضانت کودکان را پر رنگ شمرده است و دست قاضی عادل و با انصاف را در تشخیص مصلحت طفل، بازگذاشته است و با تفسیری موسع از مصادیق معنونه در این ماده‌ی قانونی، می توان در مواردی که پدر یا مادر طفل با خود، مصلحت طفل را مخدوش کنند؛ نقش دادگاه را مفروض و برجسته دانست.

آثار تغییر جنیست بر ارث

آیا بر وضعیت ارث نیز تأثیر گذار است ؟

یکی از سؤالات مطروحه در این بخش این است که آیا پدر یا مادری که تغییر جنسیّت داده، از فرزند خویش به چه اندازه ای ارث می برد. به علاوه آیا جنسیّت فعلی او یا جنسیّت قبل از تغییر، مورد نظر است.

در پاسخ باید گفت فردی که تغییر جنسیت داده از والدین خویش طبق جنسیت وی در زمان فوت والدین ارث می برد. اگر یکی از والدین او بمیرد، پسرِ فعلی دو برابر دختر فعلی ارث می برد و همچنین است در سایر طبقات ارث.

لهذا اگر دختر به جنس پسر، تغییر جنسیّت دهد، دو برابر دختر ارث می برد و بالعکس. اما در خصوص سهم الارث والدین تغییر جنسیت داده از فرزند خویش، اساساً ارث بردن والدین به لحاظ انعقاد و بسته شدن نطفه از وی می باشد که عنوان پدری را سلب نمی کند، و لذا پدر به کسی اطلاق می شود که نطفه از آن اوست و اینن عنوان بعد از تغییر جنسیّت نیز تغییر نمی یابد.

منبع : مجله اینترنتی دلگرم