نقد مدیر مدرسه
تحلیل داستان مدیر مدرسه
مدیر مدرسه، رمانی است گزارش‌گونه و واقع‌گرا از وضعیت اجتماعی سال‌هایی کـه آل‌احمد در این داستان، قلم و اندیشه‌ای استوار یافتـه اسـت. این رمان، از بارزترین آثار نثر تلگرافـی و محاوره‌ای در نوع داستان‌نویسی است. مدیر مدرسه، رمانی است کوتاه در 120 صفحه که در آن آل‌احمد در نوزده فصل، داستان معلمی را روایت می‌کند که از راه تطمیع افراد با نفوذ، سمت مدیری را برای خود دست‌وپا می‌کند تا بدین وسیله از مرارت و یکنواختی ناشی از چند سال تدریس در مدارس رهایی پیدا کند.
مهم ترین کتاب جلال آل احمد
این داستان آل‌احمد که در سال 1337 انتشار یافت، یکی از دو اثر ماندگار وی معرفی شده است و برخی از منتقدان آثار آل‌احمد، این رمان را مهم‌ترین داستان او می‌دانند. آل‌احمد بعد از شرح ماجرای مدیرشدن او به توصیف دقیق ساختمان مدرسه، ناظم و معلمان و سپس به معرفی مدرسه و 235 دانش‌آموز آن و الی‌آخر می‌پردازد. ادامه داستان، تصاویری از زندگی مدیر در حاشیه شهر است. درون‌مایه اثر نیز بررسی جامعه‌شناسی اجتماع آن روز است و جلال، مانند منتقدی اجتماعی به تماشای امور از پشت پنجره دفتر مدرسه نشسته است.
مدیر همه کمبودها، بی‌عدالتی‌ها، فقر و غیره را در مدرسه و محیط پیرامون می‌بیند و بسان یک قهرمان، بر اصلاح امور کمر همت می‌بندد. در پایان سال تحصیلی، مدیر به‌رغم کوشش‌هایی که برای اصلاح فرهنگ و جامعه می‌کند، سرانجام مأیوس می‌شود و استعفانامه‌اش را برای رئیس تازه فرهنگ که هم‌کلاسی پنجمش بود، پست می‌کند. داستان مدیر مدرسه علاوه بر ارزش محتوایی، از جهت ویژگی‌های داستان‌پردازی نیز دارای اهمیت فراوانی است. بارزترین مشخصه مدیر مدرسه، بدون شک جاذبه نثر ساده و پرکشش نویسنده است که توانسته تحولی در داستان‌نویسی کوتاه بیافریند. البته کم‌حوصلگی جلال در نقل بعضی قسمت‌های داستان و حالت عجله و سریع ردشدن آشکار است؛ اما وی به ساختار داستان و عناصر ضروری آن توجه نشان می‌دهد و به کمک شگردهای مختلف روایی، برای داستان خود جذابیت و گیرایی می‌آفریند. جلال آل‌احمد در داستان مدیر مدرسه فقط از شخصیت‌های انسانی بهره گرفته است.
این اشخاص نام خاصی ندارند و از آنان با عناوین کلی ناظم، معلم، دانش‌آموزان و غیره یاد می‌شود؛ زیرا در بیشتر مواقع ذکر نام شخصیت‌ها ضروری نیست و به پیشبرد ماجرا کمکی نمی‌کند. قهرمانان داستان از قشرهای گوناگون مردم هستند و اصولاً آل‌احمد تیپ‌های داستان‌هایش را از میان مردم برمی‌گزیند تا خواننده بتواند با آنان همذات‌پنداری کند. هر یک از قهرمانان مدیر مدرسه، نمونه یک تیپ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی و هنری هستند و به اعتقاد کسمایی از این نگاه، نویسنده در تیپ‌سازی شاهکار کرده است. سومین ویژگی قهرمانان این است که نویسنده، اندیشه، کردار و آرمان قهرمان‌هایش را در داستان مطرح می‌کند و حتی ابهام‌ها، تردیدها و باورهای آل‌احمد بر زبان قهرمانان داستانش نشسته است. برخی از شخصیت‌ها در این داستان، چهره‌ای کاریکاتوری دارند؛ به‌طوری‌که هر یک از آنان نماینده یک خصوصیت‌اند و تا پایان داستان هیچ تغییروتحولی نمی‌یابند. تنها شخصیت واقعی این رمان که وحدت داستان پیرامون وی شکل می‌گیرد، مدیر است.
هرچنـد مدیر مدرسه از لحـاظ موضوع، اثری طنزآمیـز قلمداد نمی‌شود، اما کلام راوی بـه‌ویـژه در توصیف‌ها و گفت‌وگوهای داستانی، دارای ساختار طنز اسـت. لحـن راوی در ساخت طنز در داستان و ایجادکردن لبخند بر لب خواننده، به قصد ارشـاد و سـوق‌دادن او به درک ضعف‌های اجتماعی نقش مـوثری دارد و طنـز در ایـن داسـتان بیشـتر بر مبنای طنز کلامی استوار است.
یادداشتی بر داستان تخم و ترکه «جلال آل احمد» / زندگی یا فکر
