آمادگی پیش از جراحی و بیهوشی (گفت‌وگو با دکتر علی سلحشوری)
موقع خواندن به‌هوش باش!
بیهوشی و فرآیند پیچیده آن از شاخه‌های جذاب و پرطرفدار پزشکی است. برای عموم بیمارانی که به هر دلیل راهی اتاق عمل می‌شوند و آن تنفس خواب‌آور را تجربه می‌کنند نیز، این موضوع جالب و همراه با سوالات متعددی است. به عنوان مثال، عوارض داروهای بیهوشی، بهترین و بدترین روش آن و تاثیر مواد بیهوشی بر حافظه از جمله موضوعاتی است که برای اغلب بیماران مطرح می‌شود. در همین خصوص با دکتر علی سلحشوری، متخصص بیهوشی، گفتگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
لطفا درباره کم‌عارضه‌ترین نوع بیهوشی و اینکه در چه بیمارانی استفاده از چه نوع بیهوشی توصیه می‌شود، صحبت بفرمایید.
بیهوشی انواع مختلفی دارد و بسته به شرایط بیمار و نوع جراحی، از روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود. به طور کلی، سه نوع بیهوشی اصلی داریم: بیهوشی عمومی، بی‌حسی موضعی و بی‌حسی نخاعی (یا اپیدورال). هر کدام از این روش‌ها مزایا و عوارض خاص خود را دارند.
بیهوشی عمومی
در این روش، بیمار به طور کامل بیهوش می‌شود و هیچ دردی حس نمی‌کند. این روش برای جراحی‌های بزرگ و پیچیده مناسب‌تر است، اما عوارضی مثل تهوع، گیجی، یا گاهی مشکلات تنفسی می‌تواند داشته باشد. البته این عوارض بیشتر موقتی هستند و با تکنولوژی‌های جدید، بسیاری از این مشکلات کمتر شده است.
بی‌حسی موضعی
در این روش، فقط یک قسمت خاص از بدن بی‌حس می‌شود. مثلاً برای جراحی‌های کوچک مانند کشیدن دندان یا بخیه زدن، از این روش استفاده می‌شود. عوارض بسیار کمی دارد، زیرا اثر دارو فقط در همان منطقه است و بر روی کل بدن تاثیر نمی‌گذارد.
بی‌حسی نخاعی (اپیدورال)
این روش بیشتر برای زایمان و جراحی‌های پایین‌تنه استفاده می‌شود. بیمار هوشیار است، ولی قسمت پایین بدنش بی‌حس می‌شود. یکی از مزیت‌های این روش این است که بیمار هوشیار می‌ماند و عوارض بیهوشی عمومی مانند تهوع و گیجی را ندارد.
اما در پاسخ به بخش دوم سوالتان، یعنی «چه نوع بیهوشی برای چه بیمارانی مناسب است»، باید بگویم: برای افرادی که مشکلات قلبی یا ریوی دارند، بهتر است از بی‌حسی موضعی یا نخاعی استفاده شود، زیرا عوارض بیهوشی عمومی مانند مشکلات تنفسی می‌تواند برایشان خطرناک باشد. برای جراحی‌های کوچک، بی‌حسی موضعی بهترین گزینه است و برای جراحی‌های بزرگ مانند جراحی‌های شکم یا قلب، بیهوشی عمومی انتخاب می‌شود. برای زایمان، بی‌حسی نخاعی یا اپیدورال، به خاطر اینکه مادر هوشیار می‌ماند ولی دردی حس نمی‌کند، بسیار رایج است. در نهایت، پزشک متخصص بیهوشی پس از بررسی وضعیت سلامتی بیمار، نوع جراحی و سابقه بیمار، بهترین نوع بیهوشی را انتخاب می‌کند تا کمترین عوارض و بهترین نتیجه را داشته باشد.
بی‌حسی نخاعی (بیهوشی از کمر که در عوام مطرح است) برای چه بیمارانی بیشترین کاربرد را دارد و برای چه نوع جراحی‌هایی استفاده می‌شود؟ درباره عوارض این نوع بیهوشی صحبت بفرمایید.
بی‌حسی نخاعی که «بیهوشی از کمر» نیز نامیده می‌شود، بیشتر برای جراحی‌های پایین‌تنه استفاده می‌شود. این نوع بیهوشی مناسب افرادی است که جراحی‌هایی مانند: زایمان (به ویژه زایمان طبیعی با اپیدورال)، جراحی‌های ارتوپدی (مانند جراحی زانو و لگن)، عمل‌های دستگاه تناسلی یا ادراری (مثل پروستات) و جراحی‌های شکم (مثلاً فتق) دارند. در این روش، بیمار هوشیار است، ولی دردی را حس نمی‌کند.
عوارض بی‌حسی نخاعی ممکن است با سردرد بعد از عمل، به‌خصوص اگر کمی مایع نخاعی نشت کند، همراه باشد. همچنین ممکن است افت فشار خون و مشکلات ادراری موقتی، کمردرد موقتی و در موارد نادر، عوارض جدی‌تر مانند آسیب عصبی رخ دهد.
آیا گرفتن بیهوشی بیش از حد باعث کاهش حافظه می‌شود؟
بیهوشی عمومی به طور موقت بر حافظه و تمرکز تاثیر می‌گذارد، مخصوصاً در روزهای بعد از جراحی. اما شواهد علمی دقیقی مبنی بر اینکه بیهوشی عمومی به طور دائمی حافظه را کاهش بدهد، وجود ندارد. البته در افراد مسن یا کسانی که جراحی‌های پیچیده‌ای داشته‌اند، گاهی ممکن است مشکلات حافظه‌ای بیشتری بعد از بیهوشی دیده شود که به آن «اختلال شناختی بعد از عمل» گفته می‌شود.
چه عواملی باعث خطرناک شدن پروسه بیهوشی می‌شود؟ مثلاً گاهی می‌شنویم بیماری که سینوزیت داشته، حین بیهوشی دچار ترشح مخاط و ایست تنفسی شده است. در این خصوص نیز توضیح بفرمایید.
بیهوشی برای اکثر افراد بی‌خطر است، اما بعضی عوامل می‌توانند ریسک را بالا ببرند، مانند: بیماری‌های مزمن قلبی و ریوی، اضافه وزن یا چاقی، سینوزیت شدید یا مشکلات تنفسی مثل آسم و آپنه خواب، حساسیت‌های دارویی، سن بالا و سابقه عوارض در بیهوشی‌های قبلی.
به‌خصوص در مورد سینوزیت، تجمع مخاط در مجاری تنفسی می‌تواند باعث مشکلات تنفسی شود. در شرایطی مانند این، ممکن است خطر ایست تنفسی بالا برود و باید قبل از بیهوشی دقیق بررسی شود. یعنی باید قبل از گرفتن بیهوشی، در شرح حال بیمار به دقت بحث سینوزیت او مورد توجه و ارزیابی قرار گیرد.
برای بیهوشی و جراحی چه نکاتی باید از قبل، توسط تیم مربوطه یا مشاوره جراحی چک و رعایت شده باشد؟
قبل از بیهوشی، تیم جراحی و متخصص بیهوشی این موارد را بررسی می‌کنند: سابقه پزشکی و دارویی بیمار، آلرژی‌ها و حساسیت‌های دارویی، بررسی سلامت قلب و ریه، وجود بیماری‌های مزمن، سطح اکسیژن و تست‌های خونی. همچنین در صورت نیاز، انجام آزمایش‌های تخصصی مانند نوار قلب یا اکوکاردیوگرافی توصیه می‌شود. به بیمار توصیه می‌شود که حداقل ۶ تا ۸ ساعت قبل از جراحی چیزی نخورد تا خطر استفراغ و آسپیراسیون کاهش یابد.
چه مواقعی و تحت چه شرایطی بیهوشی خطرساز می‌شود؟
بیهوشی معمولاً ایمن است، اما در برخی شرایط خاص می‌تواند خطرساز باشد؛ این شرایط به وضعیت جسمی و سابقه پزشکی بیمار و همچنین نوع بیهوشی مورد استفاده بستگی دارد. در ادامه برخی از عواملی که ممکن است بیهوشی را خطرساز کنند، ذکر می‌شود:
مشکلات قلبی
افرادی که دچار مشکلات قلبی مانند نارسایی قلبی، فشار خون بالا، یا بیماری‌های عروق کرونر هستند، ممکن است در حین بیهوشی دچار مشکلاتی مثل افت فشار خون یا ایست قلبی شوند. بیهوشی عمومی می‌تواند استرس زیادی بر سیستم قلبی و عروقی وارد کند.
مشکلات ریوی و تنفسی
بیماران مبتلا به مشکلات ریوی یا آن گروه که از آپنه خواب رنج می‌برند، ممکن است در حین بیهوشی با مشکلات تنفسی مواجه شوند. بیهوشی عمومی ممکن است عملکرد طبیعی ریه‌ها را مختل کند و باعث افت اکسیژن خون یا مشکلات دیگر تنفسی شود.
سینوزیت شدید و انسداد مجاری تنفسی
همانطور که قبلاً هم اشاره شد، وجود مخاط زیاد در سینوزیت یا انسداد در مجاری تنفسی می‌تواند حین بیهوشی به مشکل تبدیل شود. در این حالت، ممکن است راه‌های هوایی دچار انسداد شوند و اکسیژن رسانی به بدن با مشکل مواجه شود که می‌تواند خطر ایست تنفسی را افزایش دهد.
- چاقی شدید : بیهوشی در افراد با چاقی شدید به دوزهای دقیق‌تر و مراقبت‌های ویژه‌ای نیاز دارد.
- حساسیت دارویی : افرادی که به داروهای بیهوشی حساسیت دارند، ممکن است دچار واکنش‌های آلرژیک خطرناک مثل شوک آنافیلاکسی شوند. در صورتی که فرد سابقه حساسیت به دارو داشته باشد، باید حتماً پیش از جراحی به پزشک اطلاع دهد.
- دیابت کنترل‌نشده : افرادی که دیابت دارند، به‌خصوص اگر قند خونشان به‌خوبی کنترل نشده باشد، در حین بیهوشی ممکن است دچار نوسانات قند خون، مشکلات قلبی و عروقی یا التیام ضعیف زخم‌ها شوند.
- مصرف برخی داروها : برخی داروها مانند داروهای ضدانعقاد خون (رقیق‌کننده‌های خون) یا داروهای فشار خون بالا ممکن است با بیهوشی تداخل داشته باشند. این داروها می‌توانند باعث افزایش خونریزی یا تغییرات شدید در فشار خون شوند.
- سابقه عوارض بیهوشی قبلی : اگر بیمار قبلاً در بیهوشی دچار عوارضی مثل تهوع شدید، گیجی، یا مشکلات قلبی و تنفسی شده باشد، احتمال تکرار این عوارض وجود دارد و باید از قبل اطلاع داده شود تا تیم بیهوشی آماده باشند.
- عفونت‌های حاد : در صورتی که بیمار قبل از جراحی دچار عفونت‌های حاد باشد (مثل عفونت‌های دستگاه تنفسی یا تب)، این ممکن است ریسک بیهوشی و عوارض جراحی را افزایش دهد.
در مجموع می‌توان گفت: برای کاهش خطرات بیهوشی، قبل از هر جراحی بررسی دقیق وضعیت سلامتی بیمار توسط تیم بیهوشی انجام می‌شود. پزشکان معمولاً با انجام آزمایش‌ها، بررسی سابقه پزشکی و دارویی و تنظیم دقیق دوز داروهای بیهوشی، تلاش می‌کنند تا این فرآیند تا حد ممکن ایمن باشد.
آخرین پرسش اینکه؛ در جراحی‌های لاپاروسکوپی، ترکیب گاز و خون چه عوارضی دارد و به چه علت ایجاد می‌شود؟
ببینید، در حین بیهوشی عمومی، یکی از روش‌های رایج استفاده از گازهای بیهوشی مانند ایزوفلوران، نیتروز اکساید یا سایر گازهاست که از طریق ماسک یا لوله تنفسی وارد بدن می‌شوند. به طور معمول، این گازها در خون حل شده و باعث ایجاد حالت بیهوشی می‌شوند. اما در برخی شرایط، مشکلاتی ممکن است رخ دهد.
به عنوان مثال، چنانچه غذا یا مایعات وارد ریه شوند، باعث ترکیب گاز و مایعات در ریه می‌شود که می‌تواند منجر به عفونت یا آسیب ریوی (پنومونیت آسپیراسیون) گردد. به همین دلیل از بیمار خواسته می‌شود که قبل از عمل چیزی نخورد.
همچنین در موارد نادر، ممکن است گازهای بیهوشی به طور نادرست تنظیم شوند یا مشکلی در جریان اکسیژن‌دهی پیش بیاید که باعث کاهش سطح اکسیژن خون می‌گردد. این وضعیت می‌تواند به عوارض جدی مانند آسیب به مغز و قلب منجر شود.
اگر تهویه مکانیکی مناسب نباشد یا بیمار نتواند به‌درستی دی‌اکسیدکربن را دفع کند، دی‌اکسیدکربن در خون تجمع پیدا می‌کند و باعث مشکلات تنفسی، سردرد، گیجی و در موارد شدیدتر، ایست قلبی می‌شود. آسیب ریوی دیگر موردی است که می‌توان به آن اشاره کرد؛ در صورتی که هوا یا گاز به طور تصادفی وارد خون شود (آمبولی گازی)، ممکن است در عروق خونی گیر کند و باعث آسیب به ریه‌ها یا سایر اندام‌ها شود.
به طور کلی، ترکیب گاز و خون باید به دقت توسط متخصص بیهوشی مدیریت شود تا عوارضی مانند موارد یاد شده اتفاق نیفتد. تنظیم دقیق دستگاه‌های بیهوشی و مانیتورینگ مداوم بیمار در حین جراحی نقش کلیدی در پیشگیری از این مشکلات دارد.
مصاحبه کننده و خبرنگار: دریا وفایی