ترجمه، شرح و تفسیر حکمت ۸۴ نهج البلاغه : نسل بازماندگان جنگها (به‌همراه فایل صوتی)

امام علی(ع) در این کلام حکمت آمیز خود به نکته پیچیده اى اشاره کرده که شارحان در تفسیر آن به زحمت افتاده اند مى فرماید:

«باز ماندگان شمشیر دوام و بقایشان زیادتر و فرزندانشان بیشتر است»;

اشاره به طوایفى است که دشمنان بى رحمانه از آنها قربانى گرفتند; ولى باقى ماندگانشان بقاى بیشتر دارند و فرزندانشان فزون تر خواهند بود. همان گونه که در ذکر سند این کلام حکمت آمیز گفته شد تجربه هاى تاریخى این حقیقت را تأیید و مورخان به طوایفى اشاره کرده اند که عدد کثیرى از آنها کشته شد ولى چندان نگذشت که فرزندانشان به طور چشمگیرى فزونى یافتند.

نمونه بارز آن، چنان که گفتیم، فرزندان امیرمومنان على(ع) بودند که بنى امیه آنها را هر جا یافتند از دم شمشیر گذراندند و بنى عباس نیز بى رحمانه از آنها قربانى گرفتند ولى نسل آنها به قدرى فزونى یافته که بحمدالله در تمام بلاد عدد کثیرى از آنها دیده مى‌شود.

درباره اینکه چه رابطه اى میان آن کشتار بى رحمانه و فزونى باقى ماندگان است بعضى از شارحان مانند «ابن میثم» معتقدند که رابطه طبیعى در میان این دو نمى توان یافت تنها عنایات الهیه و الطاف خداوندى است که به چنین مظلومانى چنان برکتى در نسل مى دهد.

بعضى دیگر مانند مرحوم کمره اى در شرح این عبارت آن را اشاره به مسئله انتخاب اصلح که نتیجه تنازع بقاست مى دانند وى مى گوید: به هنگام تنازع بقا (درگیرى هایى که در میان افراد و قبائل براى ادامه حیات رخ مى دهد) آنها که قوى ترند باقى مى مانند و آنها که ضعیف ترند کشته مى شوند و قوى ترها نسل پربارتر و زاد و ولد بیشترى دارند، ازاین رو جمله «أقْوى عَدَداً وَ أکْثَرُ وَلَداً» در مورد آنها صادق است.

ولى تفسیر روشن ترى براى کلام امام(ع) مى توان گفت که رابطه طبیعى صدر و ذیل آن را روشن مى سازد و آن این که اقوامى که شهید و قربانى مى دهند بازماندگانشان در نظر توده هاى مردم عزیز و شریف مى شوند و به همین دلیل مردم دوست دارند از آنها داماد بگیرند و به آنها عروس بدهند و همین سبب مى شود که زاد و ولد آنها فزونى یابد.

به تعبیر دیگر ارتباط سببى با آنها مایه افتخار و اعتبار است و همین امر موجب مى شود که مردم براى برقرار ساختن چنین رابطه اى تلاش و کوشش کنند. ما در عصر و زمان خود نیز مى بینیم که یکى از امتیازاتى که به هنگام خواستگارى براى عروس یا داماد ذکر مى‌کنند این است که مى گویند از خانواده فلان شخص محترم است یا از خانواده شهدا هستند تا طرف مقابل به ازدواج به این خانواده ترغیب شود. البته جمع میان تفسیرهاى بالا امکان پذیر است، هر چند تفسیر اخیر مناسب تر است.