تاریخ جهانگشای جوینی کتاب معروف عطاملک جوینی
مقدمه ای بر کتاب تاریخ جهانگشای جوینی
علاءالدوله عطاملک جوینی با تکیه بر پایگاه رفیعی که در دولت مغول دارد، دست به کاری می‌زند که اگرچه به‌ظاهر مورد توجه و خواست سردمداران و مخدومان اوست، اما درحقیقت گزارشی زیرکانه از حوادث ناگواری است که به‌دست قومی سفاک و ستمگر بر مرز و بوم ایران رفته و امنیت و علم و دین و فرهنگ ایرانیان را مورد تعرض قرار داده است.
تاریخ جهانگشای جوینی چند جلد است؟ موضوع تاریخ جهانگشا چیست؟
تاریخ جهانگشــا دارای سه جلد اســت که جلد نخست آن درباره تاریخ امپراتوری مغول از نخســتین اردوکشی‌های چنگیزخان تا مرگ گیوک‌خان اســت. جلد دوم تاریخ دولت خوارزمشــاهیان، اویغوریــان، اســماعیلیان و جانشــینان چنگیــز در ایــران تــا ســال 657 (ه.ق) را شــامل می‌شود. جلد ســوم تاریخ لشکرکشی هولاکوخان است به ایران در سال‌های 656-654 (ه.ق). عطاملک جوینی وقایع را به انقراض اسماعیلیه خاتمه داده و از فتح بغداد که خود حضور داشــته گزارشی عرضه نکرده است؛ درحالی‌که وی حدود بیست‌وهفت سال دیگر در قید حیات بوده است. جوینــی در این کتاب به علل حقیقی شکســت خوارزمشــاهیان و انقــراض مدنیت ایرانیــان در برابر حمله مغــول و علل واقعی پیشــرفت کار چنگیز و اتبــاع خون‌ریز او می‌پردازد و از این حیث منحصربه‌فرد اســت. مورخان دیگر به اندازه او در شرح عمیق و جـامع وقـایع تـاریخی ایـن ادوار موفق نبوده‌اند. این کتاب ازنظر سندیت تاریخی بی‌نظیر است و در روزگار تألیف هم از شهرتی خاص برخوردار بوده تا آنجا که بسیاری از مورخان معاصر از آن به‌عنوان منبعی موثق، بهره فراوان برده‌اند.
کتاب تاریخ جهانگشا به سبک منشیانه قدیم نوشته شده است. نثــر کتاب تاریخی عطاملک از ویژگی‌های نثر ســده هفتم خالی نیســت، نثری فنی، پرتکلف و مصنوع؛ امــا پر از لطایف و بدایع ادبــی. عطاملک جوینی با بصـیرت و ذوقـی بی‌بدیل توانسته است، مشاهدات و دانسته‌های خود را توسط اندیشه‌ای رفیع و قلمی نغز به آیندگان منتقل کند. جـوینی در خلق این اثر تنها به بیان صرف تاریخ نپرداخته، بلکه اراده خود را بر آفرینش اثر ادبی ماندگار قـرار داده اسـت. گویی عطاملک خطیبی آگاه و متبحـر اسـت کـه اقتضای حال را به نیکی بازمی‌شناسد و از تمـام ابزارهـا و امکانـات و ظرفیت‌ها و ظرایف زبانی برای آراستن کلام خویش از سویی و انتقال معنا از سـوی دیگـر بهـره می‌گیرد؛ زیرا با وجود آن که قدرت نویسندگی خویش را در همه جا به ویژه در مقدمـه به رخ می‌کشد، درنهایت می‌خواهد از همه ایـن امکانـات زبـانی بـرای انتقـال معنـا استفاده کند.
یکی از مجال‌هایی که عطاملک آن را برای نشان‌دادن مهارت خویش در ایراد آرایه‌های ادبی فراخ یافته، عرصه کاربرد اعلام است که می‌توان این کار را یکی از مختصات سبکی آثار وی نام برد. همچنین کاربرد تضمین آیات قرآن و حدیث و اشعار تازی و فارسی و جمله‌هایی که به مقتضای مقام گاه کوتاه و گاه بلند می‌شود، کلام او را از یکنواختی درآورده و به آن تحرک و زندگی و شادابی بخشیده است. جوینی بر بسیاری از اعمال، وقایع و افراد، عقاید و غیره نگاهی توام با طنز و نقد انداخته است و از این طریق توانسته چون مصلحی اجتماعی و سیاسی در بهترشدن اوضاع و بیان معایب بکوشد. این نگاه منتقدانه تنها به مغولان اختصاص نیافته، بلکه رعیت، زنان، شاهان و فرمانده‌هان خوارزمشاهی، شیخ‌الاسلام و بسیاری از صاحب‌نامان آن روزگار را در بر می‌گیرد. جوینی برای شرح و بسط احوال اجتماعی و واقعیات تاریخی گذشته بر مردم ایـران عـلاوه‌بـر بیـان صـریح و جامع حقایق تاریخی به تکرار این مطالب به‌وسیله ابداع تصاویری روشن پرداخته است تا این‌گونه بتواند به‌سان نقاشی زبردست رنج و مصیبت‌های رفته بر ایرانیان را در ذهن خواننـده ترسـیم کنـد.
نویسنده : زهرا آقایی