سندروم فرسودگی شغلی چیست و چگونه از آن پیشگیری کنیم؟ (چکلیست علائم)
فرسودگی شغلی یا Burnout واکنشی روانی و جسمی به فشارهای مزمن کاری است و موجب کاهش انگیزه، بیتفاوتی و تحلیل انرژی فرد میشود. این وضعیت کیفیت زندگی فرد را تهدید میکند و در صورت عدم توجه موجب مشکلات جسمانی و روانی میشود. خستگی مزمن، کاهش انگیزه، مشکلات خواب و تمرکز، بیحوصلگی و فاصله از محیط کار علائم فرسودگی شغلی است. با مدیریت استرس، تعادل کار و زندگی، استراحت کافی، ورزش، تغذیه سالم، ارتباطات حمایتی و کمک حرفهای از سندروم فرسودگی شغلی جلوگیری کنید. اگر میخواهید با انواع، علت ها و روش های درمان فرسودگی شغلی آشنا شوید؛ پیشنهاد میکنم این مقاله از مجله اینترنتی زندگی سالم را از دست ندهید.
فرسودگی شغلی چیست؟
فرسودگی شغلی پدیدهای است که در اثر مواجهه طولانیمدت با فشارهای کاری و ناتوانی در مدیریت استرس پدید میآید. این وضعیت فراتر از خستگی معمول است و قوای روانی، عاطفی و جسمی فرد را کم می کند. نخستین بار هربرت فرودنبرگر در دهه ۱۹۷۰، فرسودگی شغلی را بهعنوان پاسخی روانشناختی به محرکهای استرسزای مداوم معرفی کرد. این حالت موجب خستگی شدید، بیانگیزگی و نگرشی منفی نسبت به شغل و زندگی می شود. فردی با فرسودگی شغلی احساس میکند از تواناییها و شایستگیهای خود فاصله گرفته و همانند گذشته در محیط کار عملکرد مطلوبی ندارد. سازمان بهداشت جهانی فرسودگی شغلی را به زبان ساده سندرومی ناشی از استرس مزمن در محیط کار میداند که بهدرستی مدیریت نشده باشد.
انواع فرسودگی شغلی
فرسودگی شغلی در اثر فشارهای کاری زیاد و عدم توجه به نیازهای فرد در محیط کار ایجاد میشود. این پدیده در سه شکل متفاوت بروز میکند. انواع فرسودگی شغلی عبارتند از:
فرسودگی ناشی از استرس مزمن
این نوع فرسودگی زمانی رخ میدهد که فرد در معرض فشارها و استرسهای کاری طولانیمدت قرار گیرد. استرس مداوم باعث خستگی شدید و تحلیل قوای جسمی و روانی میشود و آثار منفی جسمی بر بدن دارد. در این حالت، فرد قادر به تحمل فشارهای روزمره کاری نیست و هیچ پیشرفتی در کار خود ندارد. افرادی که به این نوع فرسودگی مبتلا میشوند، با مشکلات جسمی و روانی مانند سردرد، فشار خون بالا، اضطراب و افسردگی روبهرو میشوند. همچنین، احساس بیارزشی و خستگی روحی در آنها شایع است.
فرسودگی ناشی از بیتفاوتی و رکود
این نوع فرسودگی در افرادی مشاهده میشود که به دلیل عدم چالش و فرصتهای رشد در محیط کار، احساس بیانگیزگی و بیتفاوتی میکنند. این افراد علاقهای به کار خود ندارند و برای گذراندن زمان مشغول فعالیتهای شغلی هستند. به مرور زمان، این وضعیت باعث کاهش بهرهوری و خلاقیت فرد میشود. نارضایتی و فقدان شادابی در این نوع فرسودگی در کسانی که به رشد حرفهای اهمیت میدهند، به شدت قابل مشاهده است.
فرسودگی ناشی از درماندگی
این نوع فرسودگی زمانی شکل میگیرد که فرد احساس کند هیچ کنترلی بر شرایط کاری خود ندارد و تلاشهایش بی نتیجه است. فرد در این حالت دچار حس درماندگی میشود و هرگونه تلاش برای بهبود وضعیت بیاثر به نظر میرسد. فرسودگی ناشی از درماندگی در افرادی با توقعات بالا مشاهده میشود. این افراد دچار اضطراب و افسردگی شدید شده و روابط اجتماعی و خانوادگی آنها تحت تأثیر قرار می گیرد.
| دستهبندی | نشانهها |
| خستگی مزمن و علائم جسمانی | خستگی شدید و مداوم، سردردهای مکرر، دردهای عضلانی، اختلالات خواب، تغییر اشتها، کاهش انرژی، تضعیف سیستم ایمنی |
| کاهش عملکرد و مشکلات شناختی | کاهش تمرکز، مشکل در تصمیمگیری، افت بهرهوری، فراموشی، کاهش خلاقیت، دشواری در برنامهریزی و انجام کارها |
| بیگانگی و بیحسی عاطفی | کاهش علاقه و انگیزه به شغل، فاصله گرفتن از همکاران و مسئولیتها، احساس ناکامی و شکست |
| تغییرات رفتاری | کاهش کیفیت و کمیت کار، افزایش غیبت و تأخیر، کاهش مشارکت تیمی، مصرف الکل یا دخانیات، پرخوری |
| اختلالات روانی و عاطفی | اضطراب، افسردگی، احساس بیارزشی، کاهش اعتماد به نفس، انزوا و کاهش حمایت اجتماعی |
| تأثیرات بلندمدت | مشکلات قلبی و گوارشی، بیماریهای مزمن، کاهش کیفیت زندگی، کاهش رضایت شغلی، ترک شغل و کاهش راندمان سازمانی |
نشانههای فرسودگی شغلی
فرسودگی شغلی یک اختلال روانپزشکی نیست و تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی فرد دارد. این پدیده معمولاً در اثر مواجهه طولانیمدت با فشارهای کاری، حجم بالای مسئولیتها و عدم تعادل میان زندگی شخصی و حرفهای ایجاد میشود. فرسودگی شغلی میتواند به شکل مجموعهای از علائم جسمی، روانی و رفتاری در فرد ظاهر شود و در صورت نادیده گرفته شدن، زندگی شخصی و حرفهای او را به شدت مختل میکند.
خستگی مزمن و علائم جسمانی
یکی از شاخصترین نشانههای فرسودگی شغلی، خستگی شدید و مداوم است. این خستگی محدود به ذهن نمیشود و با علائم جسمانی همراه است. افرادی که دچار فرسودگی میشوند، سردردهای مکرر، دردهای عضلانی، اختلالات خواب، تغییرات در اشتها و کاهش انرژی عمومی را تجربه میکنند. سیستم ایمنی بدن در این شرایط تضعیف شده و فرد را نسبت به ابتلا به بیماریهای مزمن و عفونتها آسیبپذیر میکند.
کاهش عملکرد و مشکلات شناختی
فرسودگی شغلی توانایی فرد را در تمرکز، تصمیمگیری و حل مسائل روزمره را کاهش میدهد. فرد مبتلا احساس میکند که کارایی و بهرهوری او به شدت افت می کند. این حالت موجب فراموشی، کاهش خلاقیت، دشواری در برنامهریزی و تأخیر در انجام کارها می شود. مثلا کارهای سادهای که پیشتر بدون مشکل انجام میشد، با فرسودگی شغلی نیاز به تلاش مضاعف دارد.
بیگانگی و بیحسی عاطفی
یکی از بارزترین ویژگیهای فرسودگی شغلی، فاصله گرفتن عاطفی از شغل و محیط کار است. فرد دیگر از فعالیتهای شغلی خود لذت نمیبرد و احساس بیگانگی نسبت به همکاران و مسئولیتهایش دارد. این بیحسی عاطفی موجب کاهش انگیزه، بیتفاوتی نسبت به موفقیتهای کاری و در نهایت احساس شکست و ناکامی می شود.
تغییرات رفتاری
فرسودگی شغلی موجب تغییرات رفتاری آشکار می شود. کاهش کیفیت و کمیت کار، افزایش غیبت یا تأخیر در محل کار، دوری از تعاملات اجتماعی و مشارکت کمتر در فعالیتهای تیمی از رفتارهای شایع هستند. برخی افراد برای جبران فشار روانی و کاهش اضطراب نوشیدنیهای الکلی یا دخانیات مصرف می کنند برخی افراد غذای زیادی می خورند. این تغییرات رفتاری بهمرور زندگی حرفهای و شخصی فرد را تحت تأثیر قرار می دهند.
اختلالات روانی و عاطفی
فرسودگی شغلی باعث اضطراب، افسردگی و احساس ناامیدی در فرد می شود. احساس بیارزشی، ناتوانی در کنترل شرایط و کاهش اعتماد به نفس از دیگر عوارض روانی هستند. این وضعیت کیفیت کار، روابط خانوادگی و اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار میدهد و موجب انزوا و کاهش حمایت اجتماعی می شود.
تأثیرات بلندمدت
اگر فرسودگی شغلی درمان نشود، عواقب طولانیمدت بر سلامت جسمانی و روانی فرد دارد. مشکلات قلبی، اختلالات گوارشی، افزایش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن و کاهش کیفیت زندگی از اثرات بلندمدت این پدیده هستند. همچنین، تداوم فرسودگی موجب کاهش رضایت شغلی، ترک شغل و کاهش راندمان سازمانی می شود.
مراحل فرسودگی شغلی
فرسودگی شغلی تدریجی شکل میگیرد و با افزایش فشارهای کاری و استرسهای مداوم شدید می شود. شناخت این مراحل به افراد کمک کرده تا پیش از رسیدن به فرسودگی کامل، اقدامات پیشگیرانه و اصلاحی انجام دهند.
مرحله اول: شور و شوق اولیه (Initial Enthusiasm)
در این مرحله، فرد انرژی و انگیزه فراوانی برای انجام وظایف شغلی دارد. تعهد کاری بالا، بهرهوری مطلوب، خلاقیت و پذیرش مسئولیتهای اضافی از ویژگیهای این مرحله است. فرد کار را بهعنوان فرصتی برای رشد و پیشرفت میبیند و از محیط کار رضایت و لذت میبرد. شور و شوق و انگیزه در این مرحله به اوج خود میرسد و فرد با علاقه و اشتیاق به فعالیتهای شغلی میپردازد.
مرحله دوم: شروع استرس (Onset of Stress)
این مرحله با مواجهه فرد با چالشها و استرسهای جدید همراه است. فشار کاری افزایش مییابد و فرد احساس میکند تلاشهایش به اندازه کافی مورد تقدیر قرار نمیگیرد. اضطراب، خستگی، سردرد، فشار خون بالا، کاهش تمرکز و افت بهرهوری در این مرحله ظاهر میشوند. فرد نسبت به محیط کار خود احساس نارضایتی دارد.
مرحله سوم: بیحوصلگی و کاهش انگیزه (Apathy and Decreased Motivation)
در این مرحله، فشار کاری و استرسهای مداوم باعث کاهش انگیزه و علاقه فرد به کار میشوند. انجام وظایف شغلی دیگر لذتبخش نیست و کار به یک مسئولیت خستهکننده تبدیل میشود. فرد بدبین میشود، رفتارهایی مانند افزایش مصرف کافئین یا نیکوتین دارد و نسبت به کار بیتفاوت میشود. احساس کند بودن پیشرفت و عدم انگیزه برای ادامه فعالیت ویژگی اصلی این مرحله است.
مرحله چهارم: فرسودگی کامل (Complete Burnout)
اگر مراحل قبلی نادیده گرفته شوند، فرد به مرحله فرسودگی کامل میرسد. در این مرحله، خستگی جسمی و روانی به حد اعلا میرسد و انگیزه و انرژی فرد به حداقل کاهش مییابد. عملکرد شغلی به شدت افت میکند و مشکلات جدی روانی و جسمانی مانند افسردگی، اضطراب، بیخوابی، سردردهای مداوم، مشکلات گوارشی و انزوای اجتماعی ایجاد میشود. فرد در این مرحله معمولاً نیازمند حمایت حرفهای برای بازسازی سلامت روانی و جسمانی خود است.
علت فرسودگی شغلی
فرسودگی شغلی فراتر از خستگی معمول است و زندگی فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. عوامل اصلی آن شامل فشار کاری بالا، ترس از شکست، ویژگیهای شخصیتی، سبک زندگی و میزان حمایت اجتماعی است. برخی مشاغل مانند پزشکی، پرستاری و آتشنشانی به دلیل مسئولیت سنگین و شرایط اضطراری بیشتر در معرض فرسودگی هستند، اما این پدیده محدود به شغل خاصی نیست.
عوامل مؤثر سازمانی (بار کاری نامتعادل، نبود اختیار، ابهام وظایف، کمبود حمایت و فرهنگ ناسالم)، تعاملی (ناسازگاری فرد با محیط کار و عدم تعادل کار و زندگی)، سبک زندگی (کمتحرکی، تغذیه نامناسب، بیخوابی) و ویژگیهای شخصیتی (کمالگرایی، بدبینی، عدم انعطافپذیری) هستند.
درمان فرسودگی شغلی
فرسودگی شغلی به اقدامات جامع فردی و سازمانی نیاز دارد. در ابتدا باید عوامل ایجادکننده مانند فشار کاری، عدم تعادل کار و زندگی و استرسهای محیطی شناسایی و با اولویتبندی وظایف و حذف فعالیتهای کماهمیت مدیریت شوند. خودشناسی و تقویت نقاط قوت به فرد کمک کرده مسیر شغلی مناسبتر و رضایتبخشتری انتخاب کند.
روابط حمایتی با همکاران، دوستان و خانواده، مراقبت از جسم و روان از طریق ورزش، تغذیه سالم، خواب کافی، مدیتیشن و وقتگذرانی در طبیعت، و تغییرات مثبت در محیط کار از راهکارهای مهم هستند. پذیرش محدودیتها، جشن گرفتن موفقیتها، تعیین اولویتهای کاری، تغییر نگرش به کار، کمک گرفتن از همکاران و مدیران، مهارتهای مدیریت استرس و کمک حرفهای از روانشناسان و مشاوران فرسودگی را کاهش می دهد. محیط کاری آرام و توجه مدیران به کارکنان نقش مهمی در پیشگیری از فرسودگی دارد.
| درمان فرسودگی شغلی | راهکارها |
| مدیریت عوامل شغلی | شناسایی فشار کاری، اولویتبندی وظایف، حذف فعالیتهای کماهمیت، تعادل بین کار و زندگی |
| خودشناسی و توسعه فردی | تقویت نقاط قوت، انتخاب مسیر شغلی مناسب، پذیرش محدودیتها، جشن گرفتن موفقیتها |
| روابط و حمایت اجتماعی | تقویت روابط حمایتی با همکاران، دوستان و خانواده، کمک گرفتن از همکاران و مدیران |
| مراقبت از جسم و روان | ورزش منظم، تغذیه سالم، خواب کافی، مدیتیشن، وقتگذرانی در طبیعت |
| تغییر محیط و نگرش | تغییرات مثبت در محیط کار، تغییر نگرش به کار، محیط کاری آرام، توجه مدیران به کارکنان |
| کمک حرفهای | استفاده از روانشناسان، مشاوران و مهارتهای مدیریت استرس |
سخن پایانی درباره سندروم فرسودگی شغلی (Burnout)
فرسودگی شغلی بر سلامت روان و کیفیت زندگی فرد تأثیر منفی خواهد داشت و در صورت عدم توجه پیامدهای جسمانی و روانی دارد. شناخت علائمی مانند خستگی مزمن، کاهش انگیزه، بیحوصلگی، مشکلات خواب و کاهش تمرکز اولین مرحله برای پیشگیری ازین مشکل است. برای کاهش خطر فرسودگی، تعادل میان کار و زندگی شخصی، مدیریت استرس، استراحت کافی، ورزش، تغذیه سالم و ارتباطات حمایتی ضروری است. توجه به این نکات باعث حفظ انگیزه، افزایش بهرهوری و ارتقای سلامت فردی میشود.
